श्री ३ रणोद्वीप सिंहको गद्दी आरोहण समारोह, मितिः वि.सं. १९४० ।

सुरुमा टुँडिखेलको आकार ठूलो थियो। सँस्कृतिविद् तेजेश्वरबाबु ग्वंगः त्रिपुरेश्वरको दशरथ रंगशालादेखि जमल, रानीपोखरीसम्मको क्षेत्रलाई टुँडिखेल भनिने गरेको सुनाउनुहुन्छ । पहिलाको समय रानीपोखरीदेखि दशरथ रंगशालामासम्म टुँडिखेलको घेरा करिब ३ देखि ५ किलोमिटर लामो र ३ सय मिटर चौडा थियो। कतिपयले यसलाई एसियाकै ठूलो परेड मैदान समेत भन्थे।

खरीको रूख, वि.संं २०२० ।

त्यस्तै, त्यसबखतको नेपाल पुस्तकमा सरदार भीम बहादुर पाँडे लेख्नुहुन्छ फराकिलो टुँडिखेलमा खरीको चाैतारो सिवाय अरू कुनै घर र मञ्च बनेका थिएनन् बिहान बेलुका टुँडिखेलको बीचबाट मानिस हिँडे पनि, बिहान १० देखी अपरान्ह ४ बजेसम्म सिपाहीले कसैलाई छिर्न दिंदैनथे तर गाई भने दिनभरि चर्न पाउँदथे ।

चर्दै गरेका गाइवस्तुहरू, वि.संं २०१९ । 

रानी पोखरीदेखि त्रिपुरेश्वरसम्म तन्किएको टुँडिखेललाई खाली मोटर चल्ने पूर्व-पश्चिम तन्केका सडकले मात्र काटेका थिए ।

आकाशबाट हेर्दा, वि.संं २०२१ ।

टुँडिखेलको बीच ठिङ्ग फगत खरीको बोट उभिएको थियो । त्रिपुरेश्वरनिरको क्षेत्रलाई सानो टुँडिखेल भनिन्थ्यो त्यहाँ दुई कमलपोखरी थिए ।

त्रिपुरेश्वरस्थित कमल पोखरी ।

साँझतिर काठमाण्डाै निवासी युवाहरू पलेँटी कसेर टुँडिखेलको हरियो चउरमा बस्दथे । जहाँ पनि टुसुक्क अथवा थचक्क बस्ने, पिच्च थुक्ने, बाटोमा कताकति मोटर चढेर आएको मानिसलाई चिनोस्-नचिनोस् अति झुकी चट्ट सलाम, स्वस्ति गर्ने, साथीले चुरोट खाएको देखे दश हात परबाट हान्निएर आई मागेर दम खिंचेर तीन-चार जनाले धीत मर्ने गरेर तान्ने र आपसमा भेट्दा ल्वाङ, सुपारी माग्ने त एकप्रकारले धेरै मानिसमा त्यस बेला आदतै बसेको थियो - पश्चिमी राष्ट्रमा भेट्दा 'गुड मर्निङ' भनी हात मिलाएझैं.....”

धरहराबाट पुर्व फर्केर हेर्दा  ।

भौतिक संरचना निर्माणसँगै पछिल्लो समय यसको क्षेत्रफल आधाभन्दा बढी खुम्चिएको छ। अहिले त्रिपुरेश्वर क्षेत्रमा रंगशालापछाडि आर्मी अफिसर्स क्लब छ। उत्तरतिर रत्नपार्क र खुलामञ्च रहेको क्षेत्र पनि टुँडिखेलको हैसियतबाट अलग्गिएको छ। गणतन्त्र प्राप्तिपछि टुँडिखेलको अस्तित्व अझै फेरिएको छ।
सेनाले प्रयोग गर्दै आएको टुँडिखेलको भागमै अहिले विभिन्न जातजाति, धर्म र सँस्कृतिका कार्यक्रम हुन थालेका छन्। दोस्रो जनआन्दोलनपछि राजनीतिक परिवर्तनसँगै टुँडिखेलमा सामान्य नागरिकले पनि प्रवेश पाउन थाले। टुँडिखेलमा नेवार समुदायको देवाली हुने गरेको पनि ग्वंगः सम्झनुहुन्छ ।

बागमती नदीमाथीको आकाशबाट हेर्दा । 

रंगशाला, सैनिक मुख्यालय, अफिसर्स क्लब, सैनिक मञ्च, खुल्लामञ्च (पछिल्ला वर्षमा पार्किङ स्थलका रूपमा रूपान्तरित), रत्नपार्क, महानगरीय प्रहरी परिसर आदीको निर्माणले वास्तविक टुँडिखेलको आकार पुराना तस्वीरमा मात्रै सिमित हुन पुगेका छन् ।

सन्दर्भ सामाग्री

नागरिकन्युज
अनलाइनखबर
विभिन्न अनलाइनहरू
मदन पुरस्कार पुस्तकालय
विभिन्न सामाजीक सञ्जाल