बैशाखमा हामी नयाँ वर्ष मनाउँछौं । तर सातौ शताब्दीमा महिनाहरुको शुरु भइसकेको थिएनँ तर राशीका नामहरु शुरु भइसकेको थियो । जसअनुसार मेष राशीबाट वर्षको शुरुवात हुन्थ्यो भने मीन राशीमा पुगेर वर्षको अन्त्य हुन्थ्यो । मेष राशीमा सूर्यले प्रवेश गर्ने यस दिनलाई विषुवत संक्रान्ति पनि भन्ने गरिन्छ । विषुवत दिनलाई अंग्रेजीमा Equinox Day भनिन्छ । यस दिनमा दिन र रात बराबर हुन्थ्यो । तर अचेल हुँदैन् । अंग्रेजी महिना मार्च २१ मा दिन र रात बराबर हुन्छ । तसर्थ चैतको ७-८ गते तिर नै विषुवत दिन हुने गर्दछ । तर हामी २५-२६ दिन पछि नयाँ वर्ष मनाइहेका छौँ । यहाँ विज्ञहरु नै सूर्य विषुवत रेखामा प्रवेश गर्ने भएको हुँदा विषुवत संक्रान्ति भनिएको भन्ने प्रचार गर्ने गर्दछन् । हामीले बनाउँदै र हेर्दै आएको पात्रो तथा क्यालेन्डर सबै गलत छन् । पर्व सुधार समितीले यस सम्बन्धी जानकारी नेपाल सरकारलाई दिइए पनि सुधार गरिएको छैन् ।

नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिका वरिष्ठ सदस्य ज्योतिष किर्तीमदन जोशीका अनुसार पनि हामी हामी गलत पात्रोको साथ पर्व तथा जात्राहरु मनाइरहेका छौँ । हामी सबै गलत गर्दैछौँ । हाम्रा भविष्यफल देखाउने जन्मकुण्डली एवं हामीले पूजा गर्ने कुनै पनि साइत वास्तवमा भनौँ भने मिल्दैन । तर पनि हामी गलत तथ्य र आँकडाका आधारमा भविष्य फल दिने गर्दछौँ । जसले गर्दा कुण्डली अनुसार हाम्रो दिनचर्या वा भाग्यफलहरु मिलिराखेका छैन् ।

बिस्का: सम्बन्धी धेरै किंवदन्ती प्रचलित छन । विभिन्न मल्ल राजाको समयमा विभिन्न कथा गाँसिएका छन् । काशी विश्वनाथलाई पनि बिस्केट जात्रासंग गाँसेको पाउँछौं । कुनै बेला विश्वनाथ बिस्काः हेर्न आउँदा तान्त्रिकले थाहा पाएर तान्त्रिक शक्तिले समाउन खोज्दा टाउको छुटाएर शरीर मात्र काशी फर्केको किंवदन्ती छ । नेपालमा छोडिएको शिरलाई नै यस जात्रामा रथ यात्रा गरेर मनाउने गरिन्छ ।

बिस्का: को मूल देवता नै विश्वनाथ भैरव हुन् । विश्वनाथ भैरव काशी विश्वनाथको शिर होइन, त्यतिबेला लिच्छविहरु तथा तान्त्रिकहरुका गुरु भैरव हुन् । त्यसैले बिस्का: मा भैरवीको रुपमा नकिंजु अजिमा, उनको बाहन वीर र वेताल, अष्टमातृका गणहरु भद्रकाली, दुमाजु देवी, बाराही, इन्द्रायणी, महाकाली, महालक्ष्मी, ब्रम्हायणी, महेश्वरी तथा छुमा गणेशको पूजा गर्ने गरिन्छ । यी सबै देवीदेवता तान्त्रिक शक्तिको लागि पूजा गरिने देवीदेवता हुन् । पूजामा तान्त्रिक रुपमा पञ्चतत्व मिश्रित सम्हेयबजी चढाउने गरिन्छ र प्रसादको रुपमा खाने गरिन्छ ।

नेवा:हरु भैरवलाई योम्हसिद्ध (मनपर्ने सिद्ध देवता) अर्थात योसिंह द्य भन्ने गर्दछन् भने भैरवकै अर्को रुप भीमसेनलाई भीँद्य (असल देवता)को रुपमा पूज्ने गर्दछन् । तसर्थ नेवा: बाहुल्य हुने हरेक शहरमा भीमसेन तथा भैरवको मन्दिर हुने गर्दछ । अझ बढि भैरवलाई विशेष रुपले आस्था भक्तपुरका नेवा:हरुले गरेको पाउँछौँ ।

बिस्का: संगै नागनागिनीको कथा पनि गाँसिएको हामी पाउँछौ । लिच्छवी राजा शिवदेव दिवतियको समयमा किराँती आक्रमणबाट जोगाउन तान्त्रिक शेखर आचाजुले आफू बाघ भएर हजारौ अन्य बाघ पनि आफ्नै शक्तिले तयार गरेर किराँतीहरुले भगाएका थिए । पछि राजाले धुमधामले सिन्दुर जात्रा गरेर घर पठाउँदा तान्त्रिक शेखर आचाजुका श्रीमती नररुपाले श्रीमानको यो शक्तिको कुरा सुनेपछि श्रीमान सामु आफूले कहिल्यै अजिंगर नदेखेको हुँदा अजिंगरको स्वरुप देखाउन अनुरोध गरे । आचाजुले मन्त्र फुकेको चामल श्रीमतीलाई दिएर भने शुरुमा चामल छर्केर अजिंगर बनाउने र पछि फेरी अर्को चामल छर्केर मानिसको स्वरुपमा फर्काउन अह्राए । नररुपाले शुरुको चामल छर्के जसले गर्दा श्रीमान् भयंकर अजिंगर बने । तर, अजिंगरको स्वरुप देखेर तर्सिएका श्रीमती भागे । श्रीमान् चामल नछर्किकन भागेका श्रीमतीको पछि पछि लागे । यसले गर्दा झन् तर्सिएका श्रीमतीको हातको चामल आफ्नो शरिरमा पर्न गयो । जसले गर्दा श्रीमती पनि अजिंगर बने । यसरी दुवै श्रीमान् श्रीमती अजिंगर बनेपछि राजा कहाँ पुगे । शायद राजाले थाहा पाएर मानिसको स्वरुपमा फर्कन मद्दत गर्ने आशामा रहेका आचाजु दम्पति राजाबाट पनि सहयोग नपाए पछि योसिंखेलको प्वालमा पसेर आत्महत्या गरे । यहि जोडी नागनागिनीको प्रतिक स्वरुप बिस्का: को रथमा लामो काठमा नागनागिनीको स्वरुपको रुपमा झुन्ड्याएर प्रदर्शन गर्ने जात्राको रुपमा बिस्का: चलेको भन्ने किंवदन्ती प्रख्यात छ ।

आखिर जे जसरी यस जात्राको व्याख्या गरिए पनि मातृसत्तात्मकको अन्त्य भइ पितृसत्तात्मकको शुरुवात भएको खुशियालीमा नै यो पर्व मनाइन थालेको भन्ने बुझ्दछौँ । साथै यो पर्व मनाउने समय बाह्र राशीको समाप्ती पछि नयाँ युगको शुरुवातको खुशियालीमा पनि मनाएको देखिन्छ । लिच्छवीकालको सातौ शताब्दी तिरबाट यो जात्रा मनाउन थालिएको तथ्यलाई मान्न थाल्यौ भने पनि सो समयमा बैशाख-जेठ नामक महिनाहरुको शुरुवात भएको थिएन् । एक वर्षमा सूर्यले बाह्र राशी परिक्रमा गर्ने मान्यताको शुरुवात भइसकेको थियो । यसर्थ, मेष देखी मीन सम्मको बाह्र राशीको परिक्रमा पछि पून मेष राशीमा अर्थात विषुवत् दिनमा प्रवेश गर्ने हुँदा यो जात्रा मनाउन थालिएको पाउँछौ ।

भैरवलाई विशेष रुपले भक्तपुरबासीले मान्ने गर्दछन् । भक्तपुरबाट पोखरा आएका नेवा:हरुले पोखरामा पनि बिस्का: मनाउँछन् । त्यस्तै तन्त्रशक्तिको आधारमा गरिने नाच बाह्र भैरव नाच पनि पोखरामा नचाउने गरिन्छ । बाह्र वर्षको एक पटक (हाल ६ वर्षको एकपटक) भैरव नाच नचाउने गरेको हामी पाउँछौ । पोखरामा भैरव नाच भनिए पनि भैरव नाचेको देखिँदैन तर भैरव अर्थात शिवको परिवारको रुपमा सबैभन्दा अगाडि डाकिनीको रुपमा पार्वती तथा भैरवका बाहान कवंचा र भुत्चा तथा गणेश सहभागी हुन्छन् भने आठवटा अष्ट मातृकाको रुपमा महाकाली, बुढीको रुपमा चामुण्डा, इन्द्रायणी तथा बाराही नाच्दछन् भने अन्यमा बैष्णवी, ब्रम्हायणी, कुमारी, तथा गंगाजुको रुपमा महालक्ष्मीले नृत्य गर्दछन् । वैदिक पूजामा गणेश सबैभन्दा अगाडि पूजिने भए पनि तन्त्रशास्त्रका अनुसार मूलाधार चक्रको आधारमा रहेका गणेश सबैभन्दा पछाडि रहने गर्दछ । भक्तपुरको नवदुर्गा नाचसंग केही मिल्ने यो नाचमा नवदुर्गाको रुपमा नाचिने महाकाली, कुमारी, बाराही, ब्रम्हायणी, माहेश्वरी, वैष्णवी, इन्द्रायणी, महालक्ष्मी तथा त्रिपुरासुन्दरी गरेर नवदुर्गाको रुपमा लिइन्छ । यहाँ त्रिपुरासुन्दरी पनि बाहिर नाच्ने गर्दैनन् । त्रिपुरासुन्दरीको ख्वापालाई गँछेँ भित्र नै राखिन्छ । जसले गर्दा नृत्यमा सहभागी भने त्यहाँ पनि आठ देवी नै हुने गर्दछ । 

प्रस्तुतीः सुनिल उलक